MUZYKODRAMA W TERAPII RODZICÓW

Objęcie terapią tylko dziecka znerwicowanego i autystycznego kryje w sobie niebezpieczeństwo utwierdzenia rodziców w przekonaniu, że przyczyny trudności w porozumiewaniu się z otoczeniem tkwią właśnie w dziecku. Rezultaty uzyskiwane przez M.R.Glucka i M.M.Tannera wskazują , że przy włączeniu matki i ojca do psychoterapii dziecka poprawę stanu zdrowia dziecka uzyskiwano w 85 % przypadków. Przy pracy tylko z matką poprawę otrzymywano w 55 % przypadków. Natomiast psychoterapia ograniczona jedynie do oddziaływania na dziecko może w skutkach spowodować nawet pogorszenie jego stanu zdrowia.

Przy podejmowaniu terapii rodziców dziecka należy liczyć się z ich strony z różnymi rodzajami motywacji decydującymi o zgłoszeniu się z dzieckiem do terapeuty. Matki czasami traktują go jako narządzie kary dla dziecka. Oczekują, że terapeuta będzie korygował zachowanie dziecka poprzez karanie go, zastępował w tym rodziców. Odmiennym rodzajem motywacji podejmowania kontaktów z terapeutą jest chęć rozwiązania swoich własnych problemów. W tym przypadku dziecko jest tylko pretekstem usprawiedliwiającym wizytę.

W obu sytuacjach rolą terapeuty jest doprowadzenie do tego, aby rodzice przyjęli odpowiedzialność za to, co się dzieje i co będzie się działo z dzieckiem oraz czynnie włączyli się w proces terapeutyczny dziecka.

Formy pracy z rodzicami mogą być różne. Mogą to być zebrania grupy rodziców, bądź indywidualne kontakty terapeuty z rodzicami i, np. z nauczycielką w przedszkolu. Celem tych kontaktów byłoby nawiązanie współpracy nauczycielek i rodziców, wspólna analiza sytuacji, ustalenie celów i sposobów działania.

Atrakcyjną i znaczącą w terapii metodą jest maksymalne pobudzanie rodziców do aktywności i do eksperymentowania z nowymi zachowaniami, wchodzenie w rożnego rodzaju interakcje, samodzielne rozwiązywanie problemów emocjonalnych w ramach grup terapeutycznych.

Podobnie jak w terapii dzieci, tak i z rodzicami można pracować przy pomocy technik muzyczno-dramatycznych. Muzyka może katalizować i sprzyjać wyzwoleniu zablokowanej energii emocjonalnej. Przy jej pomocy można nauczyć usuwać napięcie psychofizyczne. W trakcie rozmaitych zadań muzycznych (twórczych) można nauczyć się nowych zachowań społecznych i emocjonalnych. Można także wpływać na powstawanie intensywnych przeżyć piękna.

Gdy chcemy pokazać matce czy ojcu odwrotna stronę ich silnych związków z innymi ludźmi, korzystamy z technik psychodramatycznych. Jeżeli w trakcie odgrywania sceny rodzic zorientuje się, że określona postawa poddana jest krytyce pozostałych członków grupy, to czasem bez głębszego wglądu staje się bardziej elastyczny w życiu. W czasie spotkań powinno się przedstawiać nurtujące rodziców problemy kontaktów z innymi ludźmi, a następnie omawiać je według przykładowego schematu:

1.Jaką one wyznaczały sytuację (prawdziwą czy fikcyjną )?
2.Jakich dotyczyły osób? 
3.Co pacjent czuł i myślał odgrywając ją?
4.Jakie są wrażenia pozostałych osób z grupy?

Techniki psychodramatyczne są w praktyce stosowane bardzo rozmaicie, często we wzajemnym połączeniu, w zależności od cech uczestników, stopnia ich autonomii i ogólnej koncepcji terapeutycznej.

Cenną metodą psychoterapeutyczną jest  r e l a k s  rozumiany jako zwolnienie psychofizyczne, czyli wyeliminowanie naprężenia mięśni, naczyń krwionośnych i układu nerwowego. Dobrze jest poprzedzać odgrywanie scen i omawianie przedstawionych problemów wykonywaniem ćwiczeń relaksacyjnych i autogennych.

Poniżej przedstawiam istotę niektórych technik relaksacyjnych :

1.Psychocybernetyka wg Maltza - aparat psychiczny człowieka działa jak maszyna cyfrowa, do której można wprowadzić określony program, a tym samym sterować jego zachowaniem i zmieniać jego mniemanie o sobie. Jednym z ważnych elementów techniki budowania pozytywnego obrazu siebie jest przypominanie sobie, wyobrażanie na nowo i rozpamiętywanie sytuacji, w których działaliśmy z sukcesem.
2.Transformacja energii wg Laury Huxley - kiedy jesteśmy naładowani gniewem i złością powinniśmy rozpocząć prywatna wojnę z samym sobą : rytmicznie napinać i rozluźniać mięśnie, uderzać w piłkę lub gruszkę bokserską. Uderzając należy złościć się na swoich rodziców, dzieci, znajomych. Dobrze jest głośno i wyraźnie wymawiać, kogo się bije i za co.
3.Technika relaksacji wg Jacobsona - napinanie i rozluźnianie mięśni służy wyuczeniu zdawania sobie sprawy z różnicy wrażeń płynących z mięśnia napiętego i rozluźnionego. Następnym etapem relaksacji jest napinanie potrzebnej do jakiejś pracy grupy mięśni, pozostałe są rozluźnione.
4.Trening autogenny wg Schultza - szerokie zastosowanie w leczeniu wspomagającym przy różnego rodzaju zaburzeniach psychosomatycznych, hormonalnych, w neurologii, foniatrii, położnictwie, stomatologii, przy drobnych zabiegach chirurgicznych. Stan autogenii jest podobny do stanu hipnozy, świadomość jest zachowana, ale ograniczona do poczucia istnienia i egzystencji.

A oto kilkanaście przykładów technik muzyczno-dramatycznych polegających na działaniu i kontakcie interpersonalnym:

1. Monolog - forma rozmowy z samym sobą dla uzyskania lepszego wglądu we własne postępowanie i własną sytuację życiową. Czasami jest to wypowiadanie własnych myśli, np. "byłbym szczęśliwy, gdyby.....": czasami opis marzeń (np. idealny partner); alter ego (druga osoba ujawnia ukryte myśli i rzeczywiste pobudki).
2. Sobowtór - jeden z aktorów pomocniczych wczuwa się w uczucia ojca , matki. Stara się wyrazić ich leki, wrogość czy miłość, to czego oni nie potrafią uczynić. Prowokuje ich do akceptacji lub sprzeciwu; inna wersja: kilku sobowtórów - każdy z nich odgrywa inny aspekt osobowości rodzica, np. aktualny stan, jestem dziecko, jestem przyszłość.
3. Soliloqium - odgrywając z kimś jakieś zdarzenie, od czasu do czasu na głos (na stronie) dzielimy się z widownią swoimi przeżyciami.
4. Przedstawianie samego siebie w różnych rolach społecznych - technika ta ujawnia te wzory zachowania, które sa istotnym źródłem trudności w życiowych interakcjach.
5. Wymiana ról - bardzo popularna technika w terapii małżeństw, ujawnia wzajemne zrozumienie.
6. Dublowanie roli - w tej samej roli występuja różni uczestnicy.
7. Lustro - pacjent lub terapeuta odtwarza w sposób "lustrzany" zachowanie innej osoby, naśladując jego typowe zachowania oraz wskazując ukryte motywy, z których nie zdaje sobie sprawy. Metoda ta jest stosowana wobec osób milczących, zamkniętych w sobie, z trudnościami nawiązania kontaktu w grupie.
8. Inscenizowanie bajek - stosuje się wobec osób odmawiających udziału w tworzeniu ról z życia.
9. Procedura autorealizacji - uczestnik w toku sesji psychodramatycznej wyraża swe pragnienia i nadzieje poprzez odgrywanie scen obrazujących spełnienie się tych pragnień i nadziei.
10. Pantomima - przedstawianie zadanych tematów. Pozostali uczestnicy zgadują i głośno wyrażają słowami, to co było przedstawione. Przykładowe zadania: szukam towarzystwa, zakazany owoc, moi rodzice, zalecanie się itp.
11. Psychogimnnastyka wg Junowej - marsze fabularne (pod wiatr, nad przepaścia, na kładce, do pracy), marsze z zamknietymi oczami (omijanie, zderzanie się, podawanie sobie rak), rytmiczne ruchy, taniec przyjazne gesty.
12. Muzykodrama - wykonywanie działań scenicznych przy wsparciu muzycznym. Na bezpośredni użytek rodziców przeznacza się instrumenty perkusyjne, na których grając ujawniają oni wzajemne stosunki i specyficzne postawy, np. instrumentalne dialogi (diagnozowanie o stanach emocjonalnych, drażliwości, itp.)
improwizacja (ujawnia zahamowania, bierność lub agresywność),
integracyjne muzykowanie (wykonywanie prostych układów rytmicznych, śpiewanie piosenek), muzyczny portret - malarstwo dźwiękowe ilustrujące pacjenta.

Podsumowanie
Przedstawione w zarysie techniki muzyczno-dramatyczne ułatwiają rodzicom zrozumienie własnych ról życiowych. Uświadomienie sobie, że można nimi swobodnie manipulować, zmniejsza lęk i zachęca do aktywnej i twórczej postawy wobec życia, staje się źródłem nadziei i optymizmu dot. pozytywnej przyszłości własnych dzieci.

W terapii dziecka z emocjonalnymi zaburzeniami mowy należy współdziałać z rodzicami, a czasami objąć ich odrębna terapia. Uaktywnienie werbalne dziecka powinno mieć miejsce nie tylko w przedszkolu, ale przede wszystkim w domu rodzinnym. Dziecko powinno słyszeć w otoczeniu mowę wyraźną, emitowana w umiarkowanym tempie. Rodzice powinni często rozmawiać z dziećmi, czytać i opowiadać. Takie sytuacje są najkorzystniejsza forma aktywizacji werbalnej dziecka. Mowa jest wyrazem uczuć i emocji. Bezpośredni kontakt z matka lub ojcem, czasem nawet fizyczny (siedzenie na kolanach, przytulenie się w czasie opowiadania baśni, itp.) wzmacnia więzi uczuciowe między dzieckiem a rodzicami.

Proponowane techniki muzyczno-dramatyczne mogą być przydatne w przedszkolu, szkole i w domu. Z powodzeniem mogą one służyć jako pomocnicze narzędzia diagnostyczne i formujące osobowość. Terapeuta, który traktuje wymienione techniki jako procedurę zbierania danych, stoi na stanowisku, że zachowania są wskaźnikami zdarzeń i przedmiotów.

Analizując zastosowanie  m u z y k o d r a m y  jako metody badawczej i terapeutycznej można wymienić dwa rodzaje zachowań, które mogą być wskaźnikami:
a) emanacyjnymi (symptomatycznymi),
b) sensownymi (instrumentalnymi),

W pierwszym przypadku zachowanie się jest jedynie projekcja nieuświadomionych tendencji dążeniowych, w drugim natomiast - świadomą i celową ekspresją z dobranymi odpowiednimi narzędziami i środkami. We wszystkich jednak przypadkach mamy do czynienia z tzw, wskaźnikiem dyspozycyjnym. Wychodzi się bowiem z założenia, że na ogół im swobodniej i pewniej w sytuacji fikcyjnej odegrane będą rzeczywiste i fikcyjne role, tym lepsze będzie odegranie tych i podobnych ról w naturalnych warunkach.

Starając się ocenić wskaźnikową funkcję technik muzyczno-dramatycznych, wypada stwierdzić, że trafność ich trudno uznać za idealna. Niedoświadczonemu terapeucie trudno jest uniknąć pomieszania, np. spontaniczności i naturalnej ze spontanicznością dramatyczną, plastyczności patologicznej z plastycznością normalna.

Jaki jest zatem sens stosowania technik muzyczno-dramatycznych w terapii dziecka z emocjonalnymi zaburzeniami mowy?

Poznanie dziecka jest możliwe jedynie wówczas, gdy swobodnie i bezpiecznie ujawnia ono swoje uczucia. Zatem podstawowym celów podejmowanego działania jest ułatwianie dziecku ekspresji emocji. Może to nastąpić tylko w atmosferze pełnej akceptacji tego, co dziecko uzewnętrznia mimiką, gestem, słowem, podczas zabaw dowolnych lub inscenizowanych, w odpowiedzi na testy projekcyjne czy w czasie ćwiczeń ruchowych.

Jakkolwiek techniki stosowane w psychoterapii dzieci zaburzonych emocjonalnie są różnorodne, można jednak powiedzieć,że istnieją wspólne zasady ich stosowania i cele jakim służą. Takimi wspólnymi cechami są: etapowość działań, a także (niezależnie od metod ich realizacji) cele podejmowane podczas kolejnych etapów pracy z dzieckiem.

Pierwszy etap pracy z dzieckiem zmierza do coraz lepszego poznawania jego osobowości, do zrozumienia, jakie sytuacje są dla niego szczególnie trudne, jakie jego potrzeby nie są zaspokajane w środowisku rodzinnym, jak dziecko reaguje na zachowanie innych osób wobec niego. Szuka odpowiedzi na pytania, jak dziecko reaguje na członków rodziny, jakie relacje uczuciowe są pomiędzy nimi, jakie są pragnienia dziecka, co wzbudza jego niepokój i lęk?

Ujawnianie emocji jest trudne dla dziecka. Początkowo wyraża je ono w sposób pośredni (rysunek, scenotest, zabawa lalkami ), rzutując swoje doznania na postacie z bajek, narysowane osoby, lalki. Stopniowo w atmosferze aprobaty dziecko zaczyna w sposób bezpośredni i prosty ujawniać coraz więcej emocji. Ujawniając je i wielokrotnie powracając do tych samych sytuacji odreagowuje swoje napięcie emocjonalne. Realizacji tego celu służą ćwiczenia relaksacyjne, oddechowe, ruchowe, muzykoterapia, dramatyzacja, zabawa lalkami. W końcowej fazie w pracy z dzieckiem działania terapeuty zmierzają do zmiany zachowania dziecka poprzez proponowanie jemu innych, nowych wzorów zachowań.

Proponowana metoda posiada liczne walory i można ją zaliczyć do aktywnych metod terapeutycznych. Chodzi tu bowiem o wychowanie poprzez działanie i stworzenie dzieciom i rodzicom warunków do własnej, twórczej aktywności wyrażającej się w umiejętności rozwiązywania problemów i porozumiewania się z innymi ludźmi. Chodzi więc o rozwój emocjonalny, fizyczny, percepcyjny, umysłowy, estetyczny i społeczny. W muzykodramie można więc znaleźć sposób na jednoczenie się ze światem.

Mgr Władysław Pitak (logopeda, psychoterapeuta rodzinny)

P.S. Prezentowany materiał jest uproszczoną wersją fragmentów pracy dyplomowej Władysława Pitaka pt: "Techniki muzyczno-dramatyczne w terapii dzieci z emocjonalnymi zaburzeniami mowy" napisanej w Podyplomowym Studium Logopedycznym Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego pod kierunkiem doc. Dr hab. Hanny Jaklewicz, Gdańsk 1987.

Osoby zainteresowane oryginalnym tekstem wraz z przypisami i bibliografią proszone są o kontakt telefoniczny (94) 340-60-06) lub e-mailowy: logos@logos.pomorze.pl

Pod wyżej wymienionym adresem można także zamówić kasety magnetofonowe, płyty CD, nagrania wideo i inne gotowe materiały terapeutyczne przydatne dla specjalistów i rodziców.