Inteligencja a zdolności twórcze
Autor: Władysław Pitak
Wielu psychologów i pedagogów wyraża pogląd, że sprawdzać
i oceniać u ucznia bezpośrednio można tylko wiedzę, umiejętności
i nawyki, tak jakby możliwości umysłowe stanowiły bliżej
nieuchwytną, nie podlegająca kontroli właściwość, za której
rozwój nie można odpowiadać. Inteligencja pozostaje, tak jak inne
właściwości psychiczne, na zewnątrz osiągnięć i stanowi
jedynie warunek niezbędny dla sukcesu.
Inteligencja często identyfikowana jest ze zdolnością.
Traktuje się ją jako zdolność ogólną, będąca podstawą
wszelkich osiągnięć; jako jedną z podstawowych zdolności ogólnych;
jako zdolność ogólną obok specjalnych uzdolnień, a także jako
jedną z ogólnych zdolności obok wielu specjalnych. Przeważa
jednak pogląd, że inteligencja
jest zdolnością ogólną, sprzyjającą wszelkim sukcesom.
Geneza i rozwój psychologii zdolności
Problematykę zdolności psychologia podjęła na początku XX
wieku. Pierwsze skale (Bineta, Termana, Wechslera) miały na celu głównie
selekcję uczniów opóźnionych w nauce. 1) Pierwszym ważnym osiągnięciem
teoretycznym była metoda analizy czynnikowej C. Spearmana (1904).
Dała ona początek nowoczesnej metodologii wykrywania i
klasyfikowania zdolności mierzonych za pomocą testów.
Teoretyczne podstawy genezy i rozwoju zdolności rozwijali także
psychologowie rosyjscy. Ich zdaniem rozwój zdolności ma charakter
dynamiczny. Obserwowalne zdolności u ludzi rozwinęły się w
rozwoju filogenetycznym w wyniku nieustannej interakcji organizmu i
środowiska. Według Leontiewa 2) istnieją dwa rodzaje zdolności:
naturalne - rozumiane jako wrodzone właściwości układu nerwowego
o charakterze elementarnych zadatków, podlegających biologicznemu
rozwojowi i stanowiących fundament kształtowania się zdolności
specyficznie ludzkich (rzeczywistych),
specyficznie ludzkie - powstały one w wyniku historycznego rozwoju
społeczeństwa dzięki procesowi uczenia się 3).
Psychologowie radzieccy analizowali zdolności bardziej od strony
jakościowej i łączyli je z poziomem działania. Każda zdolność
umożliwiająca działanie jednocześnie rozwija się i doskonali za
pośrednictwem tegoż działania. Istotę tej zależności wyraża
treść słynnej tezy marksistowskiej, iż "praca stworzyła
człowieka".
Podobny pogląd na genezę i rozwój zdolności, jak uczeni
sowieccy, aktualnie głoszą psychologowie amerykańscy. Na przykład
amerykański genetyk polskiego pochodzenia, Teodosius Dobzhansky głosi,
że "dwudzielna klasyfikacja cech genetycznych i środowiskowych
jest błędem, ponieważ każda cecha jest zarówno genetyczna jak i
środowiskowa" (nature and nurture) 4).
W świetle poglądu na rozwój zdolności wg Dobzhansky?ego źródłem
zdolności są zarówno wpływy dziedziczne jak i środowiskowe.
Zbieżny pogląd na teorie zdolności reprezentuje także
psycholog angloamerykański R.B.Cattel 5). Wyróżnił on, podobnie
jak Leontiew, klasę "zdolności ograniczających", które w swej
istocie pokrywają się z radziecką koncepcją zdolności
naturalnych. Natomiast z pojęciem zdolności specyficznie ludzkich
(rzeczywistych) pokrywają się w triadowej teorii zdolności
Cattela tzw. "czynniki pośredniczące".
Aktualnie uważa się, że zdolności należy rozpatrywać w obrębie
różnic indywidualnych, poprzez analizę tych różnic i ich
uwarunkowań, dokonywanie charakterystyk procesów wpływających na
sprawność czynności człowieka.
Inteligencja (pojęcie, teorie, pomiary)
Dzisiaj głównym przedmiotem badań nad zdolnościami jest
problematyka inteligencji i zdolności intelektualnych.
Czym jest inteligencja?
Według W. Sterna 6): "Jest to zdolność przystosowywania się
do nowych wymagań przez odpowiednie wykorzystanie środków myślenia".
Według tej definicji, istotę inteligencji stanowi szeroko
rozumiane myślenie, zaś funkcję życiową - specyficznie ludzki
sposób przystosowania się do otoczenia.
C. Spearman proponuje węższe, aktualne współcześnie, określenie
inteligencji: "jest to zdolność ogólna do postrzegania zależności
i wyciągania wniosków".
D.O. Hebb zaproponował, aby zadatki zdolności, pewien wrodzony
potencjał nazwać inteligencją [A], natomiast aktualnie obserwowaną
sprawność umysłową podmiotu - inteligencją [B].
P.E. Vernon zaproponował dodatkowo wyróżnić inteligencję [C]
i według niego jest ona tym, co mierzą testy inteligencji, ułatwia
unikania uproszczeń polegających na utożsamianiu inteligencji [A
i B] z wynikami pomiarów testowych.
Pierwszą teorię inteligencji (teorię dwóch czynników )
opublikował w 1904 r. C. Spearman, który wyjaśnił zjawisko
korelacji testów umysłowych 7). W latach trzydziestych XX wieku,
psycholog amerykański L.L.Thurstone - posługując się testami
"czystymi" pod względem czynnikowym oraz nowymi założeniami
metodologicznymi, wykrył kilkanaście niezależnych "zdolności
(czynników) podstawowych".
Oto kilka najważniejszych:
S - czynnik przestrzenny - wyobrażanie sobie stosunków
przestrzennych i operowanie
nimi w myśli;
P - czynnik spostrzeżeniowy - ujmowanie szczegółów wzrokowych i
dostrzeganie w
przedmiotach różnic oraz podobieństw;
R - rozumowanie - logiczne myślenie za pomocą symboli, przesłanek
, wniosków ;
W - płynność słowna - łatwość wypowiadania się i pisania;
N - czynnik liczbowy - łatwość wykonywania zadań arytmetycznych;
M - pamięć - łatwość zapamiętywania i odtwarzania materiału
pamięciowego.
Kolejny kierunek teoretyczny reprezentuje J.P.Guilford. Preferuje
on analizę czynnikową opartą na układzie ortogonalnym, która a
priori wyklucza uzyskanie zależności hierarchicznych. Drugim założeniem
wyjściowym jest zaproponowana przez niego trójwzględowa
klasyfikacja zdolności. Opiera się ona na przekonaniu, że każda
obserwowalna zdolność wyraża się w określonej operacji umysłowej.
Operacje dokonywane są zawsze na określonym materiale
informacyjnymi prowadzą do uzyskania określonych wytworów. Aby więc
zdefiniować jakąkolwiek zdolność, należy wymienić operację,
materiał i wytwór tej operacji. Guiford wyróżnił 5 rodzajów
operacji, 4 rodzaje materiałów, i 6 rodzajów wytworów. Powstał
model składający się ze 120 sześcianów, z których każdy
odpowiada jednej hipotetycznej zdolności elementarnej, mającej
potrójną charakterystykę 8).
Przedstawione wyżej teorie są wyborem istniejących kierunków
badań, które generują problemy i hipotezy oraz pomagają
interpretować oceniać wyniki. Spośród niektórych uwzględniłem
te modele, których podejście do badań i teorii zdolności wiąże
się z zastosowaniem analizy czynnikowej.
Inteligencję mierzy się testami czyli obiektywnymi i
wystandaryzowanymi pomiarami próbek zachowania. Na podstawie tego
pomiaru orzekamy o wielkości i rodzaju psychologicznych różnic
indywidualnych.
Najbardziej znaną skalą pomiaru wieku umysłowego, która była
podstawą wielu adaptacji, przeróbek i nowych pomysłów, to skala
Bineta-Termana oraz skale inteligencji dla dzieci i dorosłych
Wechslera 9). Cechą charakterystyczną konstrukcji testów Bineta
było łączenie w jedną baterię zadań różnorodnych, wymagających
takich czynności umysłowych, jak porównywanie, wnioskowanie
przez analogię, zapamiętywanie itd. Oraz obliczanie jednego
sumarycznego wyniku dla całej baterii.
Jeszcze dalej poszedł w tym kierunku Thurstone tworząc testy
czynnikowo jednorodne, pozwalające uzyskiwać oddzielna miarę
poszczególnych zdolności składających się na inteligencję.
Praktycznie rzecz biorąc, korzystne jest łączenie w jednym teście
zadań odwołujących się do kilku zdolności podstawowych. Przykładem
takiego kompromisu jest akceptowany w Polsce Amerykański Test
Inteligencji (AGCT). Test ten składa się z trzech rodzajów zadań
badających: thurstonowski czynnik werbalny, liczbowy i
przestrzenny (VNS). Zadań w sumie jest 150, po 50 każdego
rodzaju. Ułożone są one w przeplatające się bloki, po kilka
zadań jednego rodzaju w bloku. Układ zadań jest spiralny, tzn.
kolejne zadania każdego typu są trudniejsze. Wynik obliczany jest
łącznie dla wszystkich rozwiązanych zadań, bez wyróżniania ich
rodzajów.
Nowe badania nad diagnozą zdolności twórczych przemawiają na
korzyść właśnie podobnych do powyższego testów
wieloczynnikowych.
Zdolności (pojęcie, klasyfikacje, pomiary)
Terminem "twórczość" zazwyczaj określano wysiłki i osiągnięcia
ludzkie w dziedzinie
artystycznej i naukowej. W potocznym rozumieniu "twórczość"
- to
działalność nosząca
cechy oryginalności, odkrywcza, wnosząca coś nowego do istniejącego
dorobku, a nawet
będąca przejawem ściśle indywidualnych zdolności.
Psychologia twórczości dopiero ostatnio zaczęła się
intensywnie rozwijać i wciąż jeszcze
składa się głównie z drobnych przyczynków, hipotez, a także
eksperymentów
wychowawczych o bardzo niejednakowej wartości poznawczej i
praktycznej.
Wśród psychologów, zajmujących się tą problematyką,
dominuje opinia, że do czynów
twórczych zdolny jest każdy, normalny człowiek. Dosyć
powszechnie uważa się także, że twórczość to aktywność przynosząca wytwory dotąd nieznane
, a zarazem społecznie
wartościowe. W ocenie produktu istotne znaczenie przypisuje się
czynnikowi czasu,
który sprawia, że społeczne oszacowanie wytworu ulega zmianom,
przechodząc czasem
od początkowego uznania przez różne fazy dewaluacji lub
odwrotnie. Ten uzupełniający
warunek spełnia określenie M.I.Steina 10), zgodnie z którym:
"Twórczość to proces
przynoszący nowy wytwór, oceniany w określonym czasie przez grupę
jako trafny lub użyteczny".
Proces twórczy rozpatruje się dziś jako szczególny przypadek
ogólniejszego i wspólnego
wszystkim ludziom procesu rozwiązywania problemów. Twórczość i
jej wytwory
stanowią continuum, na którego jednym krańcu stoją dzieła
genialne, na drugim zaś - samodzielne rozwiązania problemów o niewielkim znaczeniu. Między
tymi biegunami
istnieje bogata gama szczebli pośrednich 11).
Przymiotnikiem "twórczy" określa się więc jakiś produkt spełniający
szczególne
wymagania, jak i proces, który do niego prowadzi, a także pewne
warunki sprzyjające
temu procesowi. Mówiąc inaczej, problematyka twórczości obejmuje
:
wytwory działalności ludzkiej,
proces twórczy, ze szczególnym uwzględnieniem samego aktu
tworzenia, który jest kluczem do ogólnej teorii twórczości,
osobę samego twórcy, z pominięciem procesu tworzenia,
środowisko, w którym odbywa się proces tworzenia, przy czym
chodzi tu o ustalenie związków między twórczością a warunkami
zewnętrznymi.
W ostatnich latach pojawiły się próby nadania terminowi
"twórczość"
jeszcze szerszego znaczenia, objęcia nim także różnych forma
uczestnictwa kulturalnego, nie łączącego się z powstawaniem
nowych dzieł czy realizacji artystycznych. Według W. Szewczuka: - wbrew tradycyjnemu pojmowaniu twórczości nie jest ona wyłącznym
przywilejem artystów i uczonych, lecz może mieć miejsce w każdej
sferze ludzkiej aktywności, a więc w działalności
organizacyjnej, poznawczej, produkcyjnej, wychowawczej, opiekuńczej,
usługowej, porządkowej, sportowej - 12).
Produkt zasługujący na miano twórczego może mieć według
powyższego ujęcia dowolną postać i być nie tylko dziełem
sztuki, odkryciem czy oryginalną maszyną, lecz równie dobrze - projektem organizacyjnym, metodą treningu sportowego, żartem itp.
13).
Zupełnie krańcowy pogląd reprezentuje K.Żygulski, który
twierdzi, że "każde uczestnictwo kulturalne wymaga swoistego aktu
twórczego" 14). W tym sensie twórczością jest nie tylko
napisanie wiersza, czy jego publiczna recytacja, lecz każde jego
wartościowe dla jednostki odczytanie.
Psychologię twórczości interesują w coraz większym stopniu
także zachowania oraz wytwory zbliżone do twórczości. Do takich
godnych szczególnej uwagi zjawisk należą zachowania i produkty
określane mianem oryginalnych, a także jednostki, które nie
wykazały się jeszcze zadowalającym produktem, ale zyskały
wysokie wyniki w testach psychologicznych mierzących pewne cechy
przypisywane ludziom twórczym. Ten kierunek zainteresowań jest
podstawą do rozróżniania twórczości dokonanej od potencjalnej.
Twórczością dokonaną określa się aktywność uwieńczoną dziełem,
twórczością potencjalną - zdolności twórcze, zachowania i
produkty określane mianem oryginalnych.
Pewne hipotezy dotyczące zdolności, które powinny mieć szczególne
znaczenie dla myślenia twórczego, skłoniły badaczy do
poszukiwania zdolności mających cos wspólnego z płynnością i
giętkością myślenia, zdolności związanych z łatwością
wytwarzania pomysłów i gotowością do zmiany kierunku myślenia
czy modyfikowania informacji. Pierwsza, poważna analiza czynnikowa
nastawiona na weryfikowanie tych hipotez oraz inne, przeprowadzone później,
wykazały istnienie jeszcze jednego czynnika określanego mianem
oryginalność.
Wydaje się, że najtrafniej zdolności zaklasyfikował
J.P.Guilford, według którego do elementarnych zdolności twórczych
należą :
I. W zakresie płynności wytwarzania treści :
1.płynność słowna,
2.płynność skojarzeniowa,
3.płynność ekspresyjna,
4.płynność ideacyjna.
II. W zakresie wytwarzania treści umysłowych:
1.giętkość spontaniczna semantyczna,
2.giętkość spontaniczna figuralna,
3.giętkość adaptacyjna figuralna,
4.giętkość adaptacyjna symboliczna.
5.oryginalność 15).
Zajmiemy się teraz charakterystyką powyższych zdolności
wskazując jednocześnie testy używane do ich pomiarów:
płynność słowna - polega na wypowiadaniu lub zapisaniu w
wyznaczonym czasie słów zaczynających się lub kończących na
określonej literze lub głosce. Wśród lepszych testów znajdują
się: przyrostki, pierwsze i ostatnie litery, rymy.
Płynność skojarzeniowa - jest to zdolność do płynnego
operowania różnego rodzaju określeniami i nazwami przedmiotów
lub zjawisk. Tę zdolność bada się przy pomocy testów :
Kontrolowane Skojarzenia, Znajdowanie Przeciwieństw, Uzupełnianie
Porównań.
Płynność ekspresyjna - dobieranie odpowiednich słów, jak w
przypadku płynności skojarzeniowej, ale tutaj chodzi o
konstruowanie wypowiedzi z kilku elementów. Do badania tej zdolności
stosuje się testy: Tworzenia Przedmiotów, w których osoba badana
ma ułożyć dwie lub więcej prostych form geometrycznych tak, aby
utworzyły przedmiot, którego nazwa jest podana.
Płynność ideacyjna - wytwarzanie pomysłów umożliwiających
wielokierunkowe poszukiwania. Chodzi tu przede wszystkim o podawanie
jak największej ilości pomysłów nowych zastosowań znanych
przedmiotów - liczy się ilość. Tę płynność można badać
testami: Konsekwencje (oczywiste), Tytuły historyjek (niepomysłowe),
Zastosowanie, tematy, Wypracowanie.
Giętkość spontaniczna semantyczna - polega na wyszukiwaniu nowych
zastosowań znanych przedmiotów. W odróżnieniu od płynności
ideacyjnej liczy się, nie ilość lecz jakość. Najczęściej
stosowane testy: Niezwykłe Zastosowania, Wielokrotne Grupowanie.
Giętkość spontaniczna figuralna - zdolność odmiennego
spostrzegania tej samej figury. Miarą tej zdolności jest szybkość
przechodzenia od jednego do drugiego sposobu spostrzegania figury.
Stosowane testy: Sortowanie Kolorowych Form, Test Podobieństw
Figuralnych.
Giętkość adaptacyjna figuralna - zdolność reorganizacji bodźców
wzrokowych. Chodzi tu o wykrywanie figur z tła. Wszystkie testy
badające tę zdolność obejmują problemy wymagające zmiany
taktyki w trakcie prób i błędów. Należą do nich m.in.:
Planowanie Manewrów Lotniczych, Wgląd, Układ Kropek.
Giętkość adaptacyjna symboliczna - zdolność rozwiązywania różnego
rodzaju łamigłówek, w których za każdym razem należy stosować
inną regułę postępowania, aby otrzymać rozwiązanie. Do badania
tej zdolności używa się testu Łamigłówki z Zapałkami.
Oryginalność - zdolność produkowania takich odpowiedzi, które
są niecodzienne
(rzadkie), opierają się na odległych skojarzeniach lub są
dowcipne (w sensie
zaskakującej pomysłowości). Jako miarodajne wymienia się takie
testy jak :
Wytwarzanie Symboli, Konsekwencje Niezwykłych zdarzeń, Tytuły.
Uwaga :
Powyższy artykuł jest fragmentem pracy badawczej pt. "Twórcza
funkcja ekspresji dramatycznej. Wpływ treningu dramatycznego na
rozwój zdolności twórczych uczniów szkół podstawowych".
Osoby zainteresowane pełną wersją wraz z przypisami,
bibliografią i aneksami proszone są o kontakt z autorem: biuro@logos.dt.pl
|